De EU ratificeerde al vele associatieverdragen maar alleen voor Oekraïne gaat Nederland naar de stembus, een arbitraire gang van zaken. Toch verdient dit Verdrag speciale aandacht. Oekraïne was 30 jaar geleden het toneel van de grootste kernramp ooit. De risico’s waarmee wij toen geconfronteerd werden, zijn nog onverminderd actueel.
‘Wij van Wc-eend adviseren Wc-eend’ werd in 2007 verkozen tot “beste slagzin ooit” nadat de website Geenstijl een stemadvies had gegeven. In 2006 won bokser Bep van Klaveren dankzij Geenstijl bijna de titel “grootste Rotterdammer ooit” – ruim vóór Erasmus en Pim Fortuyn – en vorig jaar waren er genoeg handtekeningen voor een referendum over het Associatieverdrag met Oekraïne.
Geenstijl had namelijk een trucje gevonden waarmee rechtsgeldige handtekeningen voor het eerst ook digitaal, gewoon via internet, konden worden ingediend. Vervolgens bleek het binnenhalen van de benodigde 400.000 ondersteuningsverklaringen voor een raadgevend referendum opeens een peulenschil. En zo kon het gebeuren dat Nederland zich op 6 april mag uitspreken voor of tegen de Associatieovereenkomst tussen enerzijds de Europese Unie, de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) en haar lidstaten, en anderzijds Oekraïne.
Behalve algemene EU-kritiek hebben de aanvragers van het referendum weinig specifieke bezwaren tegen de technocratische overeenkomst waarmee de relatie tussen de EU en Oekraïne wordt bestendigd. Zij willen vooral “een signaal afgeven over onze democratie”. Het Associatieverdrag met Oekraïne zelf is het zoveelste associatieverdrag op rij. De EU heeft al zo’n twintig soortgelijke associatieverdragen geratificeerd, vijf verdragen – waaronder die met Oekraïne – staan op de rol om te worden geratificeerd en over vijf andere wordt nog onderhandeld.
Het is niet breed bekend dat het Associatieverdrag ook gaat over samenwerking op het gebied van nucleaire veiligheid, kernenergie en de Tsjernobyl-erfenis. Omdat het dit jaar 30 jaar geleden is dat de Oekraïense kernreactor ontplofte en grote delen van Europa radioactief besmette, grijpt milieuorganisatie Laka de gelegenheid aan aandacht te besteden aan de nucleaire aspecten van het Verdrag. Een case-study kernenergie om het Verdrag waar op 6 april over wordt gestemd in een bredere context te plaatsen.
Het Associatieverdrag wordt gesloten met de Europese Unie (EU) en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie, kortweg Euratom. Euratom, opgericht in 1957, heeft als doel “het bevorderen van vreedzaam gebruik van kernenergie”. Kernenergie behoort tot de nationale soevereiniteit van de lidstaten. Alle kernenergie-gerelateerde zaken die gedeelde Europese belangen raken – zoals nucleaire veiligheid en radioactief afval – worden geregeld onder Euratom. Kernenergie heeft zo een uitzonderingspositie in Europa gekregen, met het grote nadeel dat een aantal belangrijke EU verdragen (Aarhus Verdrag over de toegang tot informatie, Conventie van Bazel over grensoverschrijdend vervoer van gevaarlijk afval) niet opgaan voor kernenergie, omdat Euratom deze verdragen niet heeft geratificeerd.
Kernenergie in Oekraïne
Behalve de sarcofaag met de ontplofte reactor, staan in Oekraïne nog vijftien operationele kernreactoren waarvan dertien uit de tijd van de Sovjet-Unie. Samen voorzien ze voor 49% in de Oekraïense elektriciteitsvoorziening. Maar ook zonder geratificeerd Associatieverdrag bemoeit de EU zich uit eigenbelang met de Oekraïense kernenergiesector: tussen 2006 en 2013 investeerde de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (European Bank for Reconstruction and Development, EBRD) samen met Euratom 600 miljoen euro in safety upgrades waardoor oude kernreactoren langer open konden blijven.
Na de ramp in Fukushima heeft Oekraïne haar nucleaire installaties onderworpen aan de Europese post-Fukushima stresstest. Het is goed nieuws dat Europese toezichthouders meekijken over de schouders van hun Oekraïense collega’s en dat de resultaten van de stresstest openlijk zijn gepubliceerd, maar deadlines voor nieuwe veiligheidsmaatregelen die uit de stresstest naar voren kwamen werden gemist. De nationale toezichthouder wijt deze vertraging aan technische problemen, problemen met financiering en de “territoriale situatie” in het land.
Daarnaast bouwt een internationaal nucleair consortium onder toezicht van de EBRD een nieuwe sarcofaag voor de Tsjernobyl reactor. Deze “nieuwe safe confinement”, die in november 2017 over de oude sarcofaag moet worden geschoven, kost meer dan twee miljard euro. Meer dan veertig landen betalen eraan mee; Nederland droeg tot 2007 € 5,7 miljoen euro bij, de EU samen tot vorig jaar meer dan € 780 miljoen.
Ja en nee
Als de EU samen met Euratom en de EBRD al zo betrokken zijn bij de Oekraïense nucleaire sector, gaat het wel of niet ratificeren van het Associatieverdrag hier dan nog verandering in brengen? Het antwoord op deze vraag is waarschijnlijk net zo stroperig als de Europese Unie zelf: “ja en nee”. De EU zal zich na een “nee” op 6 april niet ineens afzijdig houden van de Oekraïense nucleaire sector. Omdat er voor de kwakkelende Europese nucleaire industrie lucratieve opdrachten te halen zijn, omdat betrouwbare Oekraïense stroomexporten de EU minder afhankelijk maken van Poetins Rusland en omdat een ongeluk met een Oekraïense kerncentrale Europa direct raakt.
Maar evenmin zal de Europees-Oekraïense nucleaire samenwerking bij een Nederlands “ja” op 6 april opeens intensiveren. Ratificatie van het Associatieverdrag geeft echter wel een politiek signaal, ook in de richting van de Oekraïense nucleaire sector: dat Europa een partner is waarop kan worden gerekend, en dat belangrijke Europese waarden als transparantie, publieksparticipatie en een functionerende rechtsstaat niet slechts voor de bühne zijn.