Er is veel discussie over kernenergie, soms ook binnen delen van de de klimaatbeweging; moeten we er toch maar aan geloven, kunnen we wel opties uitsluiten en elke energieproductie heeft tenslotte nadelen. Over de vraag of kernenergie past binnen klimaatrechtvaardigheid wordt eigenlijk niet gepraat. Tot nu. In dit gesprek met Dirk Bannink, medewerker van Laka, het documentatie- en onderzoekscentrum over kernenergie, gaat het over juist die vraag: Kernenergie? En hoe zit het dan met klimaatrechtvaardigheid?
Dit is de originele versie van het in de Klimaatkrant ingekorte artikel over kernenergie en klimaatrechtvaardigheid
Iedereen heeft recht op een veilige en gezonde leefomgeving. Klimaatverandering vormt echter een fundamentele bedreiging voor dit recht. De eis voor klimaatrechtvaardigheid komt voort uit het besef dat niet alleen de gevolgen, maar ook de oorzaken van de klimaatcrisis ongelijk zijn: wie draagt het meest bij aan klimaatverstoring; wie is er het meest kwetsbaar voor de effecten ervan en op wie worden de kosten van klimaatbeleid verhaald? De klimaatcrisis versterkt ongelijkheid, tussen landen en binnen landen. Slecht klimaatbeleid vergroot die ongelijkheid of veroorzaakt nieuwe vormen van ongelijkheid, ecologische druk, en schending van mensenrechten.
Klimaatontwrichting is daarom een politieke kwestie die systemische verandering vergt. Deze constatering maakt het noodzakelijk een strategie te ontwikkelen gericht op het verbinden van verschillende sociale bewegingen. ‘System change, not climate change’ is een emancipatorische eis richting een meer egalitaire en ecologisch duurzame maatschappelijke ordening; klimaatrechtvaardigheid.
Maar dat kernenergie duur is is ook belangrijk. Het klimaatbudget staat erg onder druk, als tijdens de campagne en na de verkiezingen de discussie over bezuinigingen om de hoek komt kijken is de kans groot dat het klimaatbudget gekort gaat worden. Als je dan ook nog van dat beperkte budget de duurste optie wilt betalen, is dat een domme keus: dat geld kun je maar één keer uitgeven. Temeer omdat zelfs in de zogeheten Ombuigingslijst – een lijst van Financiën met mogelijkheden op alle beleidsterreinen om de uitgaven te verlagen en de gevolgen van die maatregelen – geconstateerd wordt dat het schrappen van die € 5 miljard die voor kernenergie uitgetrokken is, geen directe invloed op het behalen van klimaatdoelstellingen zal hebben en dat een toekomstige energiemix zonder kernenergie mogelijk is.
En tot overmaat van ramp gaan we met dat budget dan ook nog eens vooral een paar grote multinationals subsidiëren, terwijl we ook al die lokale bedrijfjes zouden kunnen steunen door dat geld in isolatie en andere besparings- en energie-efficiëntie-maatregelen te investeren. Kunnen we tegelijkertijd wat aan (energie-) armoede doen.
Nouja, dat is natuurlijk niet helemaal waar, dat heeft er best veel mee te maken. Maar er zijn andere redenen waarom kernenergie niet binnen klimaatrechtvaardigheid past.
Een voor de hand liggende aanwijzing dat kernenergie niet past binnen klimaatrechtvaardigheid, is kijken wie er er hardst pleit voor kernenergie en of dat de partijen zijn die zich hard maken tegen de klimaatcrisis en voor (klimaat) rechtvaardigheid. In Nederland (en daarbuiten) is dat vooral rechts en extreem rechts. En dat zijn niet de partijen waar we het van moeten hebben in de klimaatcrises. Het is de ideologie van groei, van doorgaan op dezelfde weg, de ideologie van Business as usual. Van eerder meer ongelijkheid dan minder ongelijkheid; ieder voor zich. Van ‘we zijn van eerlijk verdienen en niet van eerlijk delen’, zoals een vvd’er het recent verwoordde. Partijen die niets moeten hebben van klimaatrechtvaardigheid maar hooguit iets willen doen aan de uitstoot zonder iets te doen aan de onderliggende oorzaken en ongelijkheid. En zelfs voor een deel niet eens geloven dat klimaatverandering bestaat of dat mensen daar invloed op hebben.
Precies dat! Verder om maar eens iets te noemen: kernenergie is inherent discriminerend: de een mag wat de ander niet is toegestaan. Dat zie je bijvoorbeeld bij uraniumverrijking en opwerking. Dat mogen de meeste landen niet zelf; toevallig allemaal landen buiten het rijke noorden. Terwijl daar het meeste uranium vandaan komt.
Ja? Dat landen een grondstof niet zelf geschikt mogen maken voor gebruik? Ik weet zo snel geen voorbeelden. Uraniumverrijking is een technologie die je nodig hebt voor kernenergie. En je dat onthouden, terwijl volgens een belangrijk internationaal verdrag je daar recht op hebt, is oneerlijk. Het is inherente ongelijkheid, ingebouwd in deze technologie ‘om water te koken’. Kernenergie zorgt voor een oneerlijker wereldorde, dat is vrij fundamentele onrechtvaardigheid.
IPCC: “Negative impacts from upstream uranium mining and milling are comparable to those of coal, hence replacing fossil fuel combustion by nuclear power would be neutral in that aspect.” (Uraniummijn in Namibië, Foto: Fleur Scheele)
Nee, het is het ontzeggen van technologie waar landen rechtens internationale verdragen recht op hebben: het non-proliferatieverdrag, het NPV, tegen de verspreiding van kernwapens, die landen expliciet de toegang tot vreedzame nucleaire technologie toezegt als het afziet van kernwapens. Als je dan vervolgens landen verbiedt een eigen nucleaire cyclus op te zetten, dan is dat discriminatie en kan je ook niet meer volhouden dat kernenergie en kernwapens niets met elkaar te maken hebben.
Ja, dat is ook het grote probleem met dat verdrag: dat verdrag zelf ís al geïnstitutionaliseerde onrechtvaardigheid/discriminatie. Als kernwapens blijkbaar zo belangrijk zijn om de vrede te handhaven, dan zou iedereen ze moeten hebben, toch? De één mag het wel, niet eens alleen de vijf kernwapenlanden, maar ook de vriendjes: Israel bv, heeft al decennia kernwapens, niemand die enige druk uitoefent om daar een eind aan te maken. Ja, andere landen in het Midden Oosten, maar daar wordt niks mee gedaan. Sterker, als andere landen in de regio ook alleen maar de technologie lijken te hebben om diezelfde wapens te maken, moet dat land ongeveer terug gebombardeerd worden naar het stenen tijdperk.Dan kom je ook automatisch aan een volgend punt waarom kernenergie niet past in het concept van klimaatrechtvaardigheid: kernenergie heeft alles te maken met kernwapens. Daarnaast zijn nucleaire installaties een doelwit tijdens oorlog; dat zie je in Oekraïne, we kijken al anderhalf jaar met angst naar Zaporisja. Een nucleaire installatie is een bedreiging ook zonder dat er iets ernstigs gebeurd; het is een installatie waar terreur – angst – mee gezaaid kan (en zal) worden tijdens conflicten. En zo ongeveer iedereen is het er over eens dat conflicten zullen toenemen als de klimaatcrises zich nog sterker manifesteert.En dan hebben we het nog niet gehad over intergenerationele rechtvaardigheid.
We laten niet alleen het oplossen van het radioactief afval probleem over aan onze kleinkinderen, maar ook de beslissingen daarover die we zelf uit de weg gaan. Begin december is het 70 jaar geleden dat het 'vreedzame'kernenergietijdperk begon met de Atoms for Peace toespraak van Eisenhower. Vijfenvijftig jaar geleden werd in Dodewaard de eerste Nederlandse kerncentrale geopend en we willen nu nog 107 jaar wachten tot dat er een eindberging voor het radioactief afval operationeel moet zijn! En onze achterkleinkinderen moeten daar over beslissen omdat ‘wij’ dat niet durven; omdat ‘wij’ bang zijn dat zo’n discussie de uitbreiding van kernenergie in Nederland in gevaar brengt. Zo was het eind jaren 70/begin jaren 80, en zo is het nu nog steeds: perse niet praten over waar het afval opgeslagen moet worden; daar beginnen we pas in 2095 mee. Dat heeft niks met (klimaat)rechtvaardigheid te maken.
Nouja, een punt wat ook nog vaak vergeten wordt is de mogelijkheid tot democratiseren van technologie en kennis ervan. En dat heeft veel te maken met high tech versus low tech. Nucleaire technologie is bij uitstek high tech: weinig mensen weten er alles van (en, volgens voorstanders mogen alleen die er over meepraten – een soort ‘nuclear priesthood’, waar in de jaren zeventig openlijk over gefantaseerd werd) en weinig bedrijven hebben de middelen en kennis. Dat is met low tech juist andersom en daarom per definitie democratischer.Kernenergie is altijd topdown geweest: het heeft zich ontwikkeld vanuit en heeft zich altijd bevonden in het centrum van de macht: het militair-industrieel complex, de financiële, economische en zelfs heel lang de culturele elite en – natuurlijk dan ook – de politieke macht. Er is zelfs een speciale organisatie van de VN opgericht voor het promoten van kernenergie – het IAEA – : eentje die zelfs kan bepalen wat het WHO, de wereld gezondheidsorganisatie, over de gezondheidsgevolgen van kernenergie en straling publiceert! Met dit in het achterhoofd is het belachelijk te stellen dat er een ‘taboe‘ op kernenergie rust, dat het ‘verguisd’ werd, dat het ‘nooit een eerlijke kans heeft gehad’. Juist zon en wind zijn decennia weggelachen en actief tegengewerkt door die elites/ het waren vaak private initiatieven of kleine bedrijfjes die het onywikkelden. Kernenergie bevestigd nog steeds de traditionele maatschappelijke ordening die ons hier, in deze situatie, heeft gebracht.En nog steeds zie je dat de kernenergie-voorstanders veel dichter bij de fossiele industrie staan dan bij zon/wind. Dat zie je aan de politieke partijen in Duitsland, die 10 jaar geleden de Energiewende saboteerden, niet door de Atomausstieg ter discussie te stellen, maar door de ontwikkeling van zon en wind te saboteren en het uitfaseren van kolen steeds opnieuw ter discussie te stellen. Wat vaak vergeten wordt is dat dit kabinet, dat de Atomausstieg doorzette, ook het einde van kolen naar voren hebben gehaald. Wie daar tegen waren? FDP, CDU/CSU, AfD. Zeg maar de grote voorstanders van kernenergie. Hetzelfde zie je in het Verenigd Koninkrijk, waar premier Sunak zon en wind tegenwerkt en alles op kernenergie zet. Dit terwijl de snelle groei van zon en wind – en niet kernenergie, de inzet van fossiele brandstoffen flink heeft laten dalen. En nu ook in Zweden waar het nieuwe rechtse kabinet de energietransitie vertraagt door zon en wind te saboteren en ondertussen met onrealiseerbare kernenergieplannen komt.
Anti-kernenergieposter en pro-kernenergiesticker uit dezelfde periode (plusminus 1980). Zoek de verschillen!
De bemoeienissen van rechts met milieu, klimaat en energie zijn vooral krampachtige pogingen om consequenties buiten de persoonlijke levenssfeer te houden. En dan wordt kernenergie als een mooie oplossing gezien. Want één van de meest geprezen mythes van kernenergie is dat het overvloedig, of zelfs ‘ongelimiteerd’ is: ‘abundant’ was het toverwoord. In elk geval heel veel dus en geen enkele reden om iets aan de industriële economische groei te veranderen en zeker geen reden om jezelf te limiteren in wat dan ook. Business as usual, onbeperkte groei, daar houdt rechts en het bedrijfsleven van.
In de VS, hebben rechtse denktanks een bijna 1000 pagina's tellend plan geschreven, dat begint op de eerste dag van een Republikeins presidentschap. Het heet Project 2025, ze noemen het een ‘battle plan’, en het gaat er om het meeste werk van de federale overheid op het gebied van klimaat te ontmantelen. Naast het faciliteren van de ontwikkeling van olie- en gasvoorraden, bevat het heel veel steun voor kernenergie. Het plan wil de uitbreiding van het elektriciteitsnet voor wind- en zonne-energie blokkeren; snijden in de financiering van de Environmental Protection Agency en de kantoren van de afdeling ‘hernieuwbare energie’ van het Energy Department sluiten, om maar wat te noemen. Het plan - dat betrekking heeft op vrijwel alle activiteiten van de federale overheid, niet alleen energie- en klimaatprogramma's – moet gezien worden als een ‘routekaart’, een aanvalsplan, voor de eerste 180 dagen van de volgende GOP-regering.
Tsja, dat staat er natuurlijk niet bij. Waarom? Een belangrijke reden denk ik is dat conservatieven (rechts) onderdeel zijn van, en verweven met, de oude traditionele machtsstructuren. En fossiel en kernenergie komen uit het centrum van de macht: economisch en politiek. Opkomst van alternatieven heeft gezorgd, en zal zorgen, voor een verschuiving in die machtsstructuren, de oude energiereuzen ruimen het veld en nieuwe spelers ontstaan. Maar vooral ook met een kans op kleinschaliger, egalitairder en democratischer energieproductie.
Ja, want het is belangrijk om te beseffen dat de energietransitie (en klimaatrechtvaardigheid) niet alleen winnaars, maar vooral ook verliezers kent: de oude grote instituties/bedrijven/structuren waar die oude hap onderdeel van zijn. De taak van de klimaatbeweging is om er voor te zorgen dat de juiste mensen de verliezers worden. Voor rijke mensen is het geen existentiële dreiging om iets minder rijk te worden. Voor arme mensen is het al heel snel een existentiële dreiging.
Dat is het gevecht. Als we de lasten niet rechtvaardig verdelen, kunnen we niet rekenen op de steun van een groot deel van de mensen. In die zin is het ook niet zomaar een ideologische keus om het klimaatprobleem met armoede, ongelijkheid en onrechtvaardigheid te verbinden. Het is de enige mogelijke manier om de klimaatcrisis tegemoet te treden.
We zullen op moeten houden over klimaatverandering te denken als iets dat kan worden opgelost door schone energie goedkoop te maken. Het is een politieke strijd, met belangen, winnaars en verliezers. En zoals gezegd: de taak van de beweging die voor klimaatrechtvaardigheid strijdt – die is hopelijk groter dan de klimaatbeweging – moet er voor zorgen dat de juiste mensen de verliezers worden.